Ο υπό εξέταση ισχυρισμός, ερευνάται διεξοδικά από τον συντάκτη. Για να ολοκληρωθεί η έρευνα, γίνεται εξακρίβωση της αρχικής πηγής, απ’ όπου προήλθε. Εάν κριθεί αναγκαίο, επικοινωνούμε με την πηγή. Κατόπιν, γίνεται διασταύρωση με αξιόπιστα δεδομένα, που προέρχονται από ανοικτές πηγές, τις οποίες μπορεί να ελέγξει ο αναγνώστης, μέσω τις παράθεσης ενεργού λινκ προς αυτές. Τα ενεργά λινκ βρίσκονται πάνω στο κείμενο και ξεχωρίζουν με πορτοκαλί χρώμα και υπογράμμιση. Τα δεδομένα αναλύονται με σαφήνεια, για να γίνονται κατανοητά απ’ όλους. Αν απαιτηθεί, γίνεται έρευνα και ανάλυση εικόνων, βίντεο και ήχου. Σε κάθε περίπτωση, ο αναγνώστης πρέπει να έχει πρόσβαση στα δεδομένα που παραθέτουμε, για να καταλήξει μόνος του στο αν συμφωνεί ή διαφωνεί με το συμπέρασμά μας. Αν διαφωνείτε, μπορείτε να επικοινωνήσετε μαζί μας, για να προβούμε σε επανέλεγχο.
Πατώντας εδώ, μπορείτε να δείτε ποιους ισχυρισμούς διερευνούμε και ποιους όχι και γιατί.
Ο έλεγχος ισχυρισμών που αφορούν πολιτικούς ή πολιτικά θέματα, γίνεται με γνώμονα την πολιτική αμεροληψία και ανεξαρτησία που αποτελεί έναν από τους βασικούς κανόνες του Greece Fact Check όπως αναγράφουμε στη σχετική σελίδα μας, αλλά όπως καθορίζεται και στο καταστατικό στη Αστικής μη Κερδοσκοπικής Εταιρίας μας (Άρθρο 24, παράγραφοι 3 και 4).
Γενική μεθοδολογία (10 βήματα)
1. Αρχικά βλέπουμε και διαβάζουμε αναλυτικά και με προσοχή τον ισχυρισμό. Είναι σημαντικό να κατανοήσουμε τι περιλαμβάνει ή και τι υπονοεί.
2. Βρίσκουμε και αξιολογούμε την αρχική προέλευση. Μπορεί να εμφανιστεί ένας ισχυρισμός στην Ελλάδα, ο οποίος οστώσο να είναι παλιότερος ή να έχει έρθει από το εξωτερικό.
3. Παραθέτουμε το γενικό πλαίσιο. Ένας ισχυρισμός μπορεί για παράδειγμα να αφορά ένα υποτιθέμενο συμβάν στα πλαίσια μιας πολεμικής σύγκρουσης. Παρέχουμε στους αναγνώστες μια σύντομη και περιεκτική εικόνα των γεγονότων που πλαισιώνουν τον ισχυρισμό.
4. Συγκεντρώνουμε στοιχεία. Βρίσκουμε όσες περισσότερες πηγές μπορεί να υπάρχουν και τις διασταυρώνουμε για να σχηματίσουμε μια πρώτη γενική εικόνα. Κατόπιν αρχίζουμε να συνθέτουμε το άρθρο μας, με βάση τις πηγές που είναι αξιόπιστες και μπορούν να διασταυρωθούν. Όλες οι πηγές παρατίθενται με ενεργό σύνδεσμο επί του κειμένου, για να μπορεί να τις διαβάσει ο αναγνώστης και να βγάλει τα συμπεράσματά του.
5. Εάν χρειαστεί, επικοινωνούμε με επιστήμονες, εμπειρογνώμονες και σύμβουλους για να μας δώσουν πληροφορίες.
6. Εάν χρειαστεί, επικοινωνούμε με το άτομο/α που διατύπωσαν τον ισχυρισμό. Για παράδειγμα, όταν ο ισχυρισμός είναι ασαφής ή δεν είμαστε σίγουροι εάν όντως διατυπώθηκε από κάποιον συγκεκριμένα.
7. Αφού συγκεντρώσουμε και αναλύσουμε όλα τα στοιχεία, προχωρούμε στη συγγραφή του άρθρου. Το άρθρο γράφεται με τρόπο που να επιτρέπει στους αναγνώστες να έχουν άμεση πρόσβαση στις πηγές και να μπορούν να αναπαράγουν και μόνοι τους τα ευρήματά μας.
8. Έλεγχος πριν τη δημοσιευση. Είναι σημαντικό τα άρθρα μας να ελέγχονται και από μέλη της υπόλοιπης ομάδας για τυχόν λάθη ή παραλείψεις. Κατά αυτό τον τρόπο, μειώνουμε την πιθανότητα να μεταδώσουμε ανακριβή πληροφορία.
9. Επίσης, πριν τη δημοσιευση ελέγχουμε το “στήσιμο” και τη δομή του άρθρου, ουτως ώστε να είναι ευανάγνωστο και εύκολα κατανοητό. Αν και η ακρίβεια της πληροφορίας είναι εξαιρετικά σημαντική, οφείλουμε να την παρουσιάσουμε με εύκολα κατανοητό τρόπο.
10. Κατόπιν προχωρούμε στη δημοσίευση. Ωστόσο δεν σταματάμε εδώ. Εάν κάποιος αναγνώστης μας θεωρήσει ότι έχουμε σφάλει, μπορεί να μας ενημερώσει για να προβούμε σε επανέλεγχο.
Εξειδικευμένη Μεθοδολογια και Εργαλεία
– Πέρα από την εξακρίβωση της αρχικής πηγής ενός ισχυρισμού, η διασταύρωση ειδήσεων γίνεται με την εξακρίβωση της αλληλουχίας των γεγονότων, την αξιολόγηση των παρεχομένων στοιχείων (πχ εικόνες, ισχυρισμοί κτλ) την επικοινωνία με αυτόπτες μάρτυρες και τις τοπικές Αρχές.
– Η προστασία της ταυτότητας ανθρώπων που δε θέλουν ή δεν πρέπει να κατονομαστούν, αποτελεί κύριο μέλημά μας (για παράδειγμα, εάν δεν είναι δημόσια πρόσωπα, ή ανήλικοι).
– Χρησιμοποιούμε πρωτογενείς ανοιχτές πηγές και συμπληρωματικά δευτερογενείς. Πηγές που δεν θέλουν ή δεν πρέπει να κατονομαστούν, χρησιμοποιούνται επικουρικά. Κατά κανόνα, χρησιμοποιούμε πολλαπλές πηγές, τις οποίες παραθέτουμε πάντα με ενεργό λινκ για να μπορεί ο αναγνώστης να επιβεβαιώσει το συμπέρασμά μας. Όταν χρησιμοποιούμε στοιχεία που μας παραθέτουν εμπειρογνώμονες που συνδράμουν στο έργο μας και έχουν γνώση και εξειδίκευση επί του αντικειμένου, αναφέρουμε λεπτομερώς την ιδιότητά τους.
– Η μεθοδολογία μας περιλαμβάνει τη χρήση εργαλείων διασταύρωσης ειδήσεων που υπάρχουν διαθέσιμα στο διαδίκτυο και είναι προσβάσιμα απ’ όλους.
– Η χρήση των μηχανών αναζήτησης, συνήθως της Google, μπορεί να μας προσφέρει πολλές πληροφορίες για τε θέμα που διερευνούμε. Για παράδειγμα, με τη χρήση λέξεων κλειδιών, ή φράσεων. Το Google Advanced Search, μας επιτρέπει να παραμετροποιήσουμε την αναζήτησή μας. Το Google Translate, μας έχει βοηθήσει πολλές φορές να μεταφράσουμε λέξεις κλειδιά, για παράδειγμα από τα αγγλικά στα ρωσικά κτλ, τις οποίες χρησιμοποιούμε για να βρίσκουμε άρθρα σε άλλες γλώσσες.
– Υπάρχουν και άλλες μηχανές αναζήτησης, όπως η Bing, η Yahoo, η Yandex, η Baidu, η DuckDuckGo κ.α. Πολλές φορές είναι δυνατό να βρούμε διαφορετικά αποτελέσματα σε κάθε μηχανή αναζήτησης.
– Βρίσκοντας την αρχική πηγή ενός ισχυρισμού, μπορεί να διαπιστώσουμε ότι προήλθε από κάποια αναξιόπιστη πηγή, όπως για παράδειγμα μια ιστοσελίδα που προωθεί θεωρίες συνωμοσίας (παράδειγμα εδώ).
– Η αντίστροφη αναζήτηση εικόνας γίνεται μέσω των δυνατοτήτων που προσφέρουν μηχανές αναζήτησης όπως η Google, η Yandex και η Baidu, καθώς και σχετικών εφαρμογών όπως το TinEye. Σε αυτές τις εφαρμογές, μια εικόνα μπορεί να μεταφορτωθεί (upload) και να δούμε που αλλού έχει δημοσιευτεί. Το TinEye, προσφέρει την επιπλέον δυνατότητα να δούμε επακριβώς χρονολογικά που και πότε ανέβηκε μια εικόνα. Παράδειγμα άρθρου που χρησιμοποιήθηκε αντίστροφη αναζήτηση εικόνας εδώ.
– Άλλα εργαλεία περιλαμβάνουν το Fotoforensics ένα εργαλείο που προσφέρει κάποιες δυνατότητες διερεύνησης γνησιότητας ή επεξεργασίας εικόνας, το WolframAlpha μια “μηχανή υπολογιστικής γνώσης“, που επιτρέπει μεταξύ άλλων την εξακρίβωση των καιρικών συνθηκών σε συγκεκριμένη τοποθεσία, ημερομηνία και ώρα (παράδειγμα εδώ), το EXIF Data Viewer που επιτρέπει την εύρεση μεταδεδομένων (metadata) σε εικόνες. Τα μεταδεδομένα, εφόσον υπάρχουν σε μια εικόνα, μπορούν να μας προσφέρουν πολλές πληροφορίες, όπως πότε και που τραβήχτηκε μια φωτογραφία. Σε όλες τις περιπτώσεις, η εικόνα που θέλουμε να εξετάσουμε, μπορεί να μεταφορτωθεί στα προαναφερθέντα εργαλεία. Δυστυχώς, οι εικόνες που υπάρχουν στα κοινωνικά δίκτυα, δεν έχουν μεταδεδομένα.
– Η χρήση δεδομένων από άλλες ιστοσελίδες διασταύρωσης ειδήσεων, ή έγκυρων και αναγνωρισμένων για την αξιοπιστία τους ενημερωτικών οργανισμών. Παραδείγματα ιστοσελίδων διασταύρωσης ειδήσεων, αποτελούν το Politifact, το Fullfact, το Reuters Fact Check, το AFP Fact Check και πολλές ακόμη. Εδώ βρίσκουμε μια λίστα με ορισμένους οργανισμούς διασταύρωσης ειδήσεων ανά χώρα. Οι πληροφορίες από αυτές τις πηγές έχουν επικουρικό ρόλο και δεν σχετίζονται με τη δικιά μας διαδικασία έρευνας.
– Η χρήση εργαλείων όπως το Google Maps, Google Street View και Google Earth (προτιμότερο να την κατεβάσουμε ως εφαρμογή στον υπολογιστή), βοηθούν στον γεωγραφικό εντοπισμό σημείων όπου διάφορα γεγονότα φέρεται να έλαβαν χώρα. Μπορούμε να δούμε εξωτερικές εικόνες κτιρίων και άλλων σημείων ενδιαφέροντος, τρισδιάστατη απεικόνιση, καθώς και να μετρήσουμε αποστάσεις είτε οδικά, περπατώντας, μέσω συγκοινωνιών, ή ακόμη και σε ευθεία γραμμή.
– Όσον αφορά την έρευνα για βίντεο, το YouTube Data Viewer της Amnesty International, βοηθάει στην εξακρίβωση στοιχείων, όπως ακριβή χρόνο μεταφόρτωσης ενός βίντεο και εξαγωγή εικόνων για αντίστροφη αναζήτησή τους, μέσω των μηχανών που αναφέραμε πιο πάνω. Το εργαλείο InVID WeVerify, μπορεί να τοποθετηθεί ως επέκταση (extention) στον περιηγητή της Google, για τον έλεγχο βίντεο και εικόνων.
– Το εργαλείο Fact Check Explorer της Google, δίνει τη δυνατότητα ανεύρεσης άρθρων ελέγχου γεγονότων, ανάλογα με τη λέξη/λέξεις κλειδιά που θα εισάγουμε. Η Google, προσφέρει μια σειρά από συμβουλές για το πως μπορούν οι αναγνώστες να αξιολογούν τις πληροφορίες που βρίσκουν στην πλατφόρμα της.
– Μια ακόμη βάση δεδομένων, σχετικά με την παραπληροφόρηση για την πανδημία COVID-19, είναι το The CoronaVirusFacts/DatosCoronaVirus Alliance Database, του Ινστιτούτου Poynter. Και σε αυτή την περίπτωση, κάνουμε αναζήτηση με λέξη ή λέξεις κλειδιά.
– Το εργαλείο CrowdTangle Link Checker (μπορεί να τοποθετηθεί ως επέκταση), μας βοηθά να δούμε πόσες φορές ένα λινκ έχει διαμοιραστεί στο διαδίκτυο και από ποιους.
– Το εργαλείο HOAXY, μας βοηθάει να οπτικοποιήσουμε τη διάδοση διαφόρων ισχυρισμών στο Twitter, με βάση λέξεις κλειδιά. Για παράδειγμα, αν εισάγουμε τη λέξη “Ουκρανία”, θα δούμε τη διάδοσή της. Για να το χρησιμοποιήσουμε, απαιτείται να έχουμε λογαριασμό στο Twitter. Ένα ακόμη εργαλείο που μας βοηθά, μεταξύ άλλων, να αναλύσουμε λογαριασμούς στο Twitter (π.χ. αν είναι αληθινοί ή bot), είναι η εφαρμογή TruthNest, που έχει αναπτυχθεί από την εταιρία Athens Technology Center (ATC). Και εδώ απαιτείται να έχουμε λογαριασμό στο Twitter.
– Χρησιμοποιούμε επίσης μηχανές αρχειοθέτησης λινκ όπως το Wayback Machine, που διαθέτουν αποθηκευμένα δισεκατομμύρια συνδέσμους οι οποίοι μπορεί να μην είναι πλέον διαθέσιμοι στο διαδίκτυο. Αυτοί οι σύνδεσμοι, ακόμη και αν έχουν αφαιρεθεί ή τροποποιηθεί από τον δημιουργό τους, μπορεί να έχουν αποθηκευτεί στην αρχική τους μορφή. Δείτε για παράδειγμα πως ήταν μια ιστοσελίδα το 2008 και πως είναι σήμερα.
– Ένα ακόμη εργαλείο που έχουμε χρησιμοποιήσει, είναι το Interactive Media Bias Chart, που υποδεικνύει την πολιτική μεροληψία διαφόρων ΜΜΕ του εξωτερικού. Παραδείγματος χάριν, το χρησιμοποιήσαμε σε αυτό το άρθρο, για να διαπιστώσουμε την αξιοπιστία μιας ιστοσελίδας. Το συγκεκριμένο εργαλείο, δεν καλύπτει ελληνικά ΜΜΕ. Ένα ακόμη εργαλείο με ανάλογες δυνατότητες, είναι το Media Bias/Fact-Check.
– Για τον έλεγχο ισχυρισμών που απαιτούν την προσκόμιση αριθμητικών δεδομένων κάνουμε χρήση αναγνωρισμένων πηγών όπως η Ευρωπαϊκή Στατιστική Υπηρεσία (Eurostat), η UNICEF, η Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες (UNHCR) κτλ.
– Για τη διασταύρωση ψευδοεπιστημονικών/ψευδοϊατρικών ισχυρισμών, χρησιμοποιούμε πηγές από τη διεθνή βιβλιογραφία (πχ Pubmed, Scopus κτλ), δεδομένα αξιόπιστων οργανισμών όπως ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (WHO), η Αμερικανική Υπηρεσία Τροφίμων και Φαρμάκων (FDA), η Αμερικανική Αντικαρκινική Εταιρία (ACS), το Cancer Research UK, τον Εθνικό Οργανισμό Δημόσιας Υγείας (ΕΟΔΥ), τον ΕΟΦ κτλ. (Δείτε εδώ παράδειγμα άρθρου μας που χρησιμοποιούμε δεδομένα από αναγνωρισμένους και αξιόπιστους διεθνείς οργανισμούς). Χρησιμοποιούμε επίσης δεδομένα από ιστοσελίδες με αναγνωρισμένο κύρος και αξιοπιστία όπως το Quackwatch, το Science Based Medicine κτλ. (Δείτε εδώ παράδειγμα άρθρου μας που κάνουμε χρήση δεδομένων από το έγκυρο Quackwatch).
Χρησιμοποιούμε τις γνώμες καταξιωμένων επιστημόνων με διεθνές κύρος. Παράδειγμα εδώ, εδώ, εδώ και εδώ και επιστημονικών ιστοτόπων (παράδειγμα εδώ). Κατόπιν αδείας από τους συγγραφείς, δημοσιεύουμε άρθρα ενημερωτικά άρθρα, ειδικά στον τομέα του Media Literacy (παράδειγμα εδώ).
Άλλα στοιχεία που προσμετρούμε και που μας παραπέμπουν σε πιθανή παραπληροφόρηση:
Μετάφραση. Εάν το κείμενο που διαβάζουμε είναι κακομεταφρασμένο ή αυτόματα μεταφρασμένο μέσω Google Translate, κάτι δεν πάει καλά. Σε αυτή την περίπτωση, απομονώνουμε λέξεις κλειδιά από το κείμενο καθώς και ονόματα και τοποθεσίες και κάνουμε αναζήτηση μέσω Google. Με αυτό το τρόπο θα βρούμε την αρχική πηγή που μπορεί να είναι κάποια αναξιόπιστη σελίδα.
Ορθογραφία και συντακτικό. Οι διακινητές παραπληροφόρησης συχνά κάνουν ορθογραφικά και συντακτικά λάθη ακόμη και αν γράφουν στη γλώσσα τους. Κάτι τέτοιο θα πρέπει να μας υποψιάσει.
Ονόματα. Άρθρα που δε φέρουν υπογραφή ή άρθρα που επικαλούνται “ανώνυμες πηγές” θα πρέπει να αντιμετωπίζονται με δυσπιστία. Ο καθένας μπορεί να γράψει και να ισχυριστεί οτιδήποτε στο διαδίκτυο, ειδικά εάν είναι ανώνυμος. Οι “ανώνυμες πηγές” θα πρέπει επίσης να μας υποψιάζουν, ειδικά όταν τις επικαλούνται ιστοσελίδες με χαμηλή αξιοπιστία.
Τοποθεσία και ημερομηνία. Εάν το άρθρο δε διευκρινίζει την τοποθεσία και την ημερομηνία του γεγονότος που περιγράφει, κάτι δεν πάει καλά. Μια αναζήτηση του τίτλου ή μέρους του περιεχομένου μέσω Google, μπορεί να μας αποκαλύψει εάν πρόκειται για νέα ή ανακυκλωμένη είδηση.
Καθόλου στοιχεία. Υπάρχουν περιπτώσεις που είναι αδύνατο να διαψεύσουμε ένα δημοσίευμα, επειδή πολύ απλά τα στοιχεία που περιέχει, είναι ελάχιστα έως ανύπαρκτα. Εάν δεν μπορούμε να κάνουμε διασταύρωση από τρίτες αξιόπιστες πηγές, θα πρέπει να θεωρήσουμε τον ισχυρισμό ως ανεπιβεβαίωτο ή αναπόδεικτο.
Πηγές. Εάν το άρθρο που διαβάζουμε διατυπώνει επιθετικούς ισχυρισμούς, χωρίς να παραθέτει αξιόπιστες πηγές με ενεργά λινκ για να μπορεί ο αναγνώστης να επιβεβαιώσει την πληροφορία, τότε δε θα πρέπει να λαμβάνεται σοβαρά υπόψιν.
Πριν από τη δημοσίευση ενός fact-check, πραγματοποιείται έλεγχος και από τουλάχιστον ένα ακόμη μέλος της ομάδας.
Τέλος, το feedback των αναγνωστών μας είναι ένα βασικό εργαλείο για τη συμπλήρωση των στοιχείων, αλλά και της προσθήκης διορθώσεων.
Πληροφορίες για την ενότητα “Media Literacy“, τη μεθοδολογία και τα εργαλεία που χρησιμοποιούμε, καθώς και συμβουλές προς τους αναγνώστες μας μπορείτε να βρείτε στους παρακάτω συνδέσμους:
Πώς ξεχωρίζουμε εικόνες που έχουν δημιουργηθεί με λογισμικό τεχνητής νοημοσύνης
ChatGPT: Η τεχνητή νοημοσύνη μας λέει πως μπορούμε να καταπολεμήσουμε την παραπληροφόρηση
Επιβίωση στην εποχή των fake news – Παραδείγματα, συμβουλές και εργαλεία
Εξηγώντας την επιστήμη στους αρνητές της
Από τη μετα-αλήθεια στη μετα-πραγματικότητα: το μέλλον της παραπληροφόρησης
Επιβιώνοντας στην εποχή του λαϊκισμού και της “μετά-αλήθειας”